Panele obywatelskie - nowa jakość demokracji

Krótki opis rozwiązania

Impulsem do stworzenia gdańskich paneli obywatelskich była powódź, następstwo ulewnego deszczu, który przeszedł przez Gdańsk w nocy z 14 na 15 listopada 2016 roku¹. Władze miasta, przekonane do pomysłu przez miejskich aktywistów², postanowiły włączyć mieszkańców do procesów decyzyjnych w sprawie przyszłego zabezpieczenia i zarządzania retencją wody deszczowej. Sposobem na skuteczną partycypację mieszkańców w wypracowaniu docelowego rozwiązania, okazała się organizacja panelu obywatelskiego - formy wiążących konsultacji społecznych, w trakcie których po wylosowaniu reprezentatywnej grupy kilkudziesięciu mieszkańców, zostają oni zapoznani z problemem przez ekspertów, a następnie na drodze konsensusu wypracowują rekomendacje przekazywane później do realizacji władzom miasta. Panel ten okazał się sukcesem - w pół roku po jego przeprowadzeniu część obywatelskich rekomendacji została już zaimplementowana³, zorganizowano także następne dwie edycje, dotyczące poprawy jakości powietrza oraz wspierania aktywności obywatelskiej wśród gdańszczan.

Problem

• Niewystarczająca efektywność rozwiązań wdrażanych przez władze miasta
• Brak zaangażowania mieszkańców w problemy społeczności (poprzestanie na rozwiązaniach demokracji przedstawicielskiej)
• Brak skutecznego narzędzia umożliwiającego partycypację mieszkańców w zarządzaniu gminą
• Niski poziom wiedzy i edukacji w kwestii wyzwań stojących przed miastem
• Niewiążący charakter zwykłych konsultacji społecznych

Szczegółowy opis rozwiązania

Panele obywatelskie to rozwinięcie narzędzi demokracji deliberacyjnej⁴, w której decyzje podejmowane są poprzez szereg rozmów pomiędzy dobrze poinformowanymi o przedmiocie dyskusji obywatelami. Formuła gdańskich paneli posiada istotne zalety nad instrumentami referendum oraz konsultacji społecznych - w przypadku referendum nie jest możliwe zagwarantowanie, że głosujący podejmą odpowiednie starania by doedukować się w materii spraw nad którymi będą głosować; w przypadku konsultacji - dodatkowym problemem jest nie tylko brak edukacji, ale też ich niewiążący, a jedynie opiniodawczy charakter⁵.

Zapewnienie rzetelności i bezstronności paneli opiera się na kilku wytycznych, sformułowanych przez władze miasta w ramach podstawy prawnej do ich organizacji. Pierwszym warunkiem, wyrażonym przez prezydenta Gdańska jeszcze na etapie wstępnych rozmów z aktywistami miejskimi, było ustalenie, że dla wiążącego wyniku paneli konieczne będzie poparcie rekomendacji przez minimum 80% uczestników⁶. Drugą wytyczną stanowiło wylosowanie odpowiedniego składu panelistów, by możliwie jak najdokładniej odzwierciedlić lokalną strukturę demograficzną z uwzględnieniem kryterium dzielnicy zamieszkania, płci, wieku i poziomu wykształcenia. W tym celu wyłania się 56 uczestników oraz 8 uczestników rezerwowych, reprezentujących dzielnice proporcjonalnie: 1 przedstawiciel dla dzielnicy poniżej 10 tys. pełnoletnich mieszkańców, 2 przedstawicieli dla dzielnic pomiędzy 10 a 20 tys. pełnoletnich mieszkańców itd⁷. Mając te kryteria na uwadze, mieszkańcy losowani są wstępnie z rejestru wyborców - następnie wysyłane są im listowne zaproszenia do udziału w panelu, a ci z nich, którzy w odpowiedzi wyrażą chęć do wzięcia udziału, są rejestrowani jako pula, z której następuje losowanie ostateczne⁸ - oba procesy opierają się na metodach komputerowych, tak by zapewnić pełną przypadkowość wybranych osób⁹. Każdy przedstawiciel otrzymuje dietę w wysokości 600 zł brutto za udział w panelu - jako wyrównanie kosztów dojazdu, wynajęcia opiekunki do dziecka czy też po prostu jako zachętę¹⁰. Za proces losowania panelistów odpowiada Zespół Sterujący, składający się z przedstawicieli prezydenta, rady miasta, organizacji pozarządowych oraz z dwóch specjalistów organizacyjnych, w szczególności odpowiedzialnych za ustalenie programu paneli, wybór osób do wzięcia udziału w charakterze ekspertów i przygotowanie materiałów edukacyjnych¹¹. W zebraniach panelu uczestniczą również wyznaczone przez Zespół Sterujący osoby, które weryfikują czy przedstawiane informacje są prawdziwe - innymi słowy ich zadaniem jest fact-checking, czyli sprawdzanie czy wygłaszane poglądy są zgodne z popartą źródłami wiedzą naukową¹².

Jako szczególne istotne zagadnienia, w zakresie których władze miasta chcą uzyskać opinię mieszkańców,  określono edukację świadomego obywatela, pobudzanie aktywności obywatelskiej, wzmocnienie narzędzi partycypacji i wspieranie równego traktowania¹³.

Dotychczasowe panele w praktyce składały się z trzech - czterech spotkań, na których eksperci z różnych instytucji rządowych oraz pozarządowych wygłaszali prelekcje na temat wielorakich aspektów i podejść do tematu przewodniego paneli, prezentując możliwie szerokie spektrum opinii. Paneliści, dysponujący również uprzednio przygotowanymi materiałami edukacyjnymi, zadawali pytania ekspertom oraz prowadzili rozmowy w grupach z pomocą facylitatorów - neutralnych i niezależnych koordynatorów dyskusji¹⁴. Ostatniego dnia odbywały się głosowania nad uszczegółowionymi tematami i propozycjami panelistów. Warto odnotować, że podczas pierwszego panelu, dotyczącego przygotowań do ulewnych opadów deszczu aż 15 z 16 propozycji zostało przyjętych przy powszechnej zgodzie (>80% panelistów)¹⁵; uczestnicy drugiego panelu, o poprawie jakości powietrza, przyjęli wszystkie 9 propozycji¹⁶; w trakcie trzeciego panelu, którego zadaniem było wypracowanie zaleceń dla wspierania aktywności obywatelskiej w Gdańsku, przyjęto 39 z 56 rekomendacji¹⁷. Powyższe wyniki same w sobie wskazują na zdolność lokalnych społeczności do osiągania kompromisów i obywatelskiego wypracowywania wspólnych rozwiązań - stanowiąc solidną i wyraźną rekomendację do stosowania instrumentu paneli obywatelskich w innych miejscowościach.

Ostatnim etapem było szczegółowe opracowanie rekomendacji i raportów podsumowujących panele. W wyniku pierwszego z nich urząd miasta nie tylko zaimplementował i kontynuuje implementację rekomendacji panelistów, ale również zaplanował ich rozwinięcie poprzez dalsze inwestycje w kwocie 150 mln zł¹⁸. Rekomendacje następnych paneli również zostały przekazane do realizacji stosownym wydziałom Urzędu Miejskiego w Gdańsku, radzie miasta oraz jednostkom organizacyjnym miasta¹⁹.